Stan wojenny wprowadzono w Polsce 13 grudnia 1981 roku. Był to dramatyczny czas w historii kraju. Dotknął tysiące osób, wprowadzając liczne ograniczenia. Celem władz było złamanie opozycji i Solidarności. Artykuł ten przybliża kluczowe fakty i mniej znane aspekty tamtych dni.
Dlaczego wprowadzono stan wojenny?
Stan wojenny wprowadzono w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku. Bezpośrednim powodem były narastające strajki w całym kraju. Władze PRL widziały w Solidarności zagrożenie dla systemu komunistycznego. Rozmowy o wprowadzeniu stanu wyjątkowego toczyły się jeszcze przed formalną rejestracją związku. Władza obawiała się utraty kontroli nad społeczeństwem.
Kto podjął decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego?
Wprowadzenie stanu wojennego ogłosił generał Wojciech Jaruzelski. Pełnił on funkcje premiera i I sekretarza KC PZPR. Administrację w kraju przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON). Formalnie dekret wydała Rada Państwa. Wielu historyków uważa wprowadzenie stanu wojennego za zamach stanu. Główny zarzut dotyczy braku kompetencji Rady Państwa do wydawania dekretów z mocą ustawy.
Represje i ograniczenia w stanie wojennym
Stan wojenny oznaczał drastyczne ograniczenie swobód obywatelskich. Wprowadzono godzinę milicyjną. Zakazano przebywania w miejscach publicznych od 22.00 do 6.00. Zlikwidowano wiele organizacji studenckich i artystycznych. Zakazano strajków i demonstracji. Cenzurowano korespondencję i rozmowy telefoniczne.
Ile osób internowano w stanie wojennym?
Internowano ponad 10 tysięcy osób. Wśród nich było ponad 10 tys. działaczy opozycyjnych. Internowanie kobiet wyniosło 1008 osób. Internowano także Edwarda Gierka i innych polityków z lat siedemdziesiątych. Zatrzymania odbywały się na podstawie decyzji administracyjnych. Formalnie podejmowali je komendanci wojewódzcy Milicji Obywatelskiej. Sądy skazały na podstawie dekretu o stanie wojennym około 7500 osób.
W dniach 13-14 grudnia 1981 roku protestowały załogi około 199 zakładów pracy. Strajk w kopalni „Wujek” był najgłośniejszym sprzeciwem. Doszło tam do tragicznych wydarzeń.
| Wydarzenie | Miejsce | Data | Zabici | Ranni |
|---|---|---|---|---|
| Pacyfikacja strajku | Kopalnia Węgla Kamiennego „Wujek” w Katowicach | 16 grudnia 1981 | 9 górników | 23 osoby |
Podczas strajków w całym okresie stanu wojennego zginęło około 100 osób. Władze szacowały łączną liczbę ofiar śmiertelnych od kilkudziesięciu do ponad 100. Niektórzy historycy podają, że przez milicję zabitych zostało około 40 osób. W czasie trwania stanu wojennego zginęło 40 opozycjonistów.
Życie codzienne pod butem władzy
Czas stanu wojennego był wyjątkowo ciężki dla mieszkańców. W pierwszych tygodniach brakowało podstawowych towarów. Wprowadzono całkowitą lub częściową reglamentację zaopatrzenia. Rok 1982 był bardzo zły pod względem zaopatrzenia sklepów. Ludzie zaczęli bardziej cenić dobra ze wsi. Wzrosło znaczenie paczek przysyłanych z zagranicy. Obraz stanu wojennego naznaczony jest doświadczeniem traumy. Mimo ogromnych utrudnień społeczeństwo znajdowało sposoby na pozyskiwanie towarów.
Wprowadzono cenzurę przesyłek pocztowych. Kontrolowano rozmowy telefoniczne. Po wykręceniu numeru można było usłyszeć komunikat:
Rozmowa kontrolowana.
Rozmowy miejskie odblokowano w lutym 1982 r. Międzymiastowe w marcu tego samego roku. Zakazano używania zakładów poligraficznych bez zezwolenia. Bibuła była podziemną prasą kolportowaną w tym czasie. Czasem drukowano ją pastą do butów. Cynfolia służyła jako matryca do druku.
Propaganda telewizyjna i prasowa działała na pełnych obrotach. Władza wykorzystywała media do wmówienia społeczeństwu, że WRON działa w obronie Polaków. Piętnowano Ronalda Reagana i Konrada Adenauera w propagandzie. Dziennik Telewizyjny stał się głównym narzędziem władzy.
Symbolem oporu stało się noszenie opornika. W klapie marynarki nosiło się opornik. Było to zabronione przez władze. Mimo zakazów społeczeństwo znajdowało formy sprzeciwu. Powstawała prasa podziemna. Ludzie malowali hasła na murach. Organizowano manifestacje.
Stan wojenny w liczbach
Wprowadzeniu stanu wojennego towarzyszyła duża obecność sił zbrojnych.
| Jednostka | Liczba | Data |
|---|---|---|
| Żołnierze | 50000 (niektóre źródła 70000) | 13 grudnia 1981 |
| Funkcjonariusze MSW | 30000 | 13 grudnia 1981 |
| Czołgi | 1750 | 13 grudnia 1981 |
| Pojazdy piechoty bojowej | 500 | 13 grudnia 1981 |
| Wozy opancerzone | 1400 | 13 grudnia 1981 |
| Samochody milicyjne | 9000 | 13 grudnia 1981 |
| Funkcjonariusze i żołnierze łącznie | 100000 | 13 grudnia 1981 |
Internowano łącznie około 10 tysięcy osób. W ciągu pierwszego tygodnia aresztowano 5000 osób. Łącznie aresztowano 10000 osób. Liczba ośrodków internowania wynosiła 49.
Stan wojenny trwał od 13 grudnia 1981 roku. Zawieszono go pod koniec 1982 roku. Formalnie zniesiono go 22 lipca 1983 roku. Trwał więc około 1,5 roku.
W latach 1982 i 1983 urodziło się ponad 700 tys. dzieci. Przyrost naturalny skoczył w tym okresie.
Świadkowie Historii o stanie wojennym
Biuro Edukacji Narodowej IPN przygotowało cykl filmowy. Nosi tytuł „Świadkowie Historii o stanie wojennym”. Składa się z 10 filmowych odcinków. Odcinki publikowano codziennie od 3 do 12 grudnia 2021 r. Cykl powstał na podstawie wspomnień. Wspomnienia zgromadzono na portalu opowiedziane.ipn.gov.pl.
W cyklu wystąpili świadkowie tamtych wydarzeń:
- Krystyna Olszewska, socjolog. Opowiada o spotkaniu członków „Solidarności” w swoim domu.
- Tadeusz Wrona, doktor nauk technicznych. Mówi o przesłuchaniu przez Służbę Bezpieczeństwa.
- Ryszard Latecki, muzyk i drukarz. Przedstawia realia stanu wojennego.
- Stanisław Fudakowski, psycholog. Opowiada o wolności w więziennych warunkach.
- Wojciech Brojer, doktor historii. Mówi o aresztowaniu w Sylwestra 1981 r.
- Zygmunt Błażek, technik elektronik. Wspomina pierwsze godziny stanu wojennego.
- Joanna Urban, geodeta. Opowiada o śledzeniu przez SB i pobiciu.
- Edward Fortuna, ślusarz mechanik. Mówi o strajku robotników Huty Katowice.
- Marian Pierzchalski, pracownik Kombinatu Budowlanego. Przedstawia represje w stanie wojennym.
- Tadeusz Chmielewski, inżynier i nauczyciel. Opowiada o posiedzeniu Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”.
Wspomnienia te rzucają światło na osobiste doświadczenia Polaków w tamtym trudnym czasie.
Sprzeciw i opór społeczny
Mimo stanu wojennego opór społeczny rósł. Działacze Solidarności i zwykli obywatele szukali sposobów na wyrażenie sprzeciwu. Powstawała prasa podziemna, tzw. bibuła. Kolportowano ulotki i plakaty. Organizowano tajne spotkania. Ludzie nosili oporniki jako symbol buntu.
Jakie były formy sprzeciwu?
Formy sprzeciwu były różnorodne. Obejmowały strajki w zakładach pracy. Organizowano manifestacje uliczne. Powstawały podziemne wydawnictwa. Kolportowano nielegalne materiały. Ludzie wywieszali flagi i transparenty. Noszenie opornika było cichą formą protestu. Kościół katolicki odgrywał ważną rolę. Stanowił ostoję wolności. Jan Paweł II zapalił światło w swoim oknie. Był to gest sprzeciwu wobec stanu wojennego. Ronald Reagan również zapalił świecę w oknie.
Cytaty z tamtego okresu oddają atmosferę:
Solidarność żyje i zwycięży
WRON won za DON
Te hasła pokazywały determinację społeczeństwa.
Stan wojenny w pamięci Polaków
Stan wojenny pozostawił trwałe piętno na polskim społeczeństwie. W 2016 r., w 35. rocznicę, przeprowadzono badania społeczne. Pracownie CBOS i Kantar pytały Polaków o tamte wydarzenia.
| Pytanie | CBOS | Kantar |
|---|---|---|
| Prawidłowa data wprowadzenia stanu wojennego | 44% | 42% |
| Zasadność wprowadzenia stanu wojennego (Uzasadniona) | 41% | 43% |
| Zasadność wprowadzenia stanu wojennego (Nieuzasadniona) | 35% | 28% |
Badania pokazały różny poziom wiedzy o stanie wojennym. Wiedza pochodziła głównie z własnych doświadczeń (41%). Przekaz rodzinny (18%) i media (18%) były kolejnymi źródłami. Szkoła (15%) i książki (4%) miały mniejsze znaczenie.
Obraz stanu wojennego jest naznaczony traumą. Jednocześnie widać wzrost oporu społecznego. Społeczeństwo znajdowało sposoby na życie i sprzeciw.
Podsumowanie
Stan wojenny był dramatycznym okresem w polskiej historii. Wprowadzony nielegalnie, przyniósł represje i ograniczenia. Spowodował ogromne piętno na gospodarce i moralach narodu. Mimo to, Polacy stawili opór. Dziś pamięć o tamtych wydarzeniach jest wciąż żywa. Instytucje takie jak IPN dokumentują wspomnienia świadków historii. Badania społeczne pokazują, jak różnie postrzegana jest tamta epoka. Należy rzetelnie przedstawiać prawdę o stanie wojennym.
Zobacz także: