Wigilia Bożego Narodzenia to wyjątkowy czas. Polskie tradycje wigilijne łączą wiekowe zwyczaje. Poznaj ich korzenie i symbolikę.
Co oznacza nazwa „Wigilia”?
Nazwa „wigilia” pochodzi z języka łacińskiego. Oznacza ona „czuwanie”. Ten dzień poprzedza Boże Narodzenie. Kościół katolicki uznał 24 grudnia za właściwą datę. To dzień upamiętniający narodziny Jezusa. Obchody te rozpoczęły się w Wigilię. Święto obchodzone jest na całym świecie. Trzy dni świąt mają duże znaczenie kulturowe.
Kiedy obchodzona jest Wigilia?
Wigilia Bożego Narodzenia przypada na 24 grudnia. To dzień poprzedzający Boże Narodzenie. W różnych obrządkach chrześcijańskich daty mogą się różnić. Kościół rzymskokatolicki obchodzi ją 24 grudnia. Kościół greckokatolicki i prawosławny świętują 6 stycznia. Ormianie obchodzą Wigilię 5 stycznia.
Historia polskich tradycji wigilijnych
Współczesne tradycje wigilijne to połączenie zwyczajów. Łączą one tradycje szlacheckie i chłopskie. Dawniej kuchnia była inna. Zawierała dużo dań wegetariańskich. W Wigilię przygotowywano nieparzystą liczbę dań. Zależało to od zamożności gospodarzy. Na chłopskich stołach było skromniej niż u szlachty. Wigilia otwierała rok obrzędowy. Z dniem i nocą wigilijną wiązano liczne wierzenia. Dmuchano na krzesła przed usiąściem. Robiono to w dniu Wigilii. Zwierzęta otaczano szacunkiem. Pamiętano o wole w betlejemskiej stajence. Wigilia to dzień odnowienia dziejów. 24 grudnia rozpoczynał 12-dniowy okres świąteczny.
Najprostsza zasada chłopska i szlachecka mówi, że potrawy wigilijne przygotowuje się z tego, co na polu, w lesie, w sadzie, w stawie.
Dawniej posty trwały dłużej. Dzisiaj post obowiązuje tylko w piątki. Dawniej posty mogły trwać nawet pół roku. W Wigilię unika się mięsa. Posiłki są postne. Tradycja karpia w PRL. Jedzenie karpia w Wigilię narodziło się w PRL-u. Wcześniej jedzono inne ryby. Na przykład szczupaka lub lina. Stanisław Czarnecki, kuchmistrz, pisał o karpiu. Wskazywał, że należy wziąć „karpia dobrego”. Zalecał zdjąć z niego skórę. Karpia podawano różnie. Gotowano go ze szpinakiem. Podawano z grzankami. Robiono karpia w galarecie. Znana była też czernina z karpia.
Czy w Wigilię obowiązuje post?
Tak, w Wigilię tradycyjnie obowiązuje post. Oznacza to unikanie potraw mięsnych. Posługujemy się daniami jarskimi i rybnymi. To pozostałość dawnych, dłuższych postów. Współczesny Kościół katolicki nie nakazuje postu ścisłego w Wigilię. Jednak tradycja silnie zakorzeniła się w Polsce.
Najpopularniejsze tradycje wigilijne w Polsce
Polskie tradycje wigilijne są bardzo bogate. Wigilia zajmuje szczególne miejsce w polskiej kulturze. Do najważniejszych zwyczajów należy wypatrywanie pierwszej gwiazdki. Wtedy rozpoczyna się wieczerza. Zasiada się do stołu z pojawieniem się gwiazdy. Kolejnym ważnym elementem jest dzielenie się opłatkiem. To symbol pojednania i bliskości. Puste miejsce przy stole także ma znaczenie. Symbolizuje pamięć o zmarłych. Pokazuje gotowość na przyjęcie gościa. Pod obrusem kładzie się sianko. To symbol ubóstwa stajenki betlejemskiej. Ubieranie choinki to nowsza tradycja. W Polsce pojawiła się w XIX wieku. Choinka symbolizuje nowe życie. Zawieszanie jemioły to kolejny zwyczaj. Jemioła symbolizuje miłość i płodność. Ma też zapewnić pomyślność finansową. Wiele domów śpiewa kolędy. Kolędowanie to piękna tradycja. Obdarowywanie się prezentami jest radosnym zwyczajem. W różnych regionach prezenty przynoszą inne postacie. W Małopolsce to Aniołek. Na Pomorzu Gwiazdor. Na Dolnym Śląsku Gwiazdka.
Jest w moim kraju zwyczaj, że w dzień wigilijny, przy wzejściu pierwszej gwiazdy wieczornej na niebie, ludzie gniazda wspólnego łamią chleb biblijny, najtkliwsze przekazując uczucia w tym chlebie.
A trzy krzesła polskim strojem koło stołu stoją próżne, i z opłatkiem każdy swoim idzie do nich spłacać dłużne.
Julian Ursyn Niemcewicz, autor pamiętników, opisywał te zwyczaje. Tradycja dzielenia się opłatkiem ma analogie. Nawiązuje do starochrześcijańskiej praktyki łamania chlebów. Zostawiano puste miejsce dla dusz. Przychodzą one do domów tego wieczoru. To symbol gotowości na przyjęcie osoby potrzebującej. Tradycja zapraszania zwierząt na kolację też istniała. Była związana z pamięcią o zmarłych.
Dlaczego zostawia się puste miejsce przy stole wigilijnym?
Puste miejsce przy stole ma podwójną symbolikę. Po pierwsze, symbolizuje pamięć o zmarłych członkach rodziny. Wierzy się, że ich dusze mogą odwiedzić dom w ten wyjątkowy wieczór. Po drugie, oznacza gotowość na przyjęcie niespodziewanego gościa. To wyraz polskiej gościnności i otwartości. Pokazuje, że nikt nie powinien być sam w ten świąteczny czas.
Dwanaście potraw wigilijnych – lista i symbolika
Na wigilijnym stole powinno być dwanaście potraw. Zwyczaj ten ma swoje korzenie. Nawiązuje do liczby apostołów Jezusa. Potrawy wigilijne są daniami postnymi. Na polskich stołach królują ryby. Popularne są też dania z kapustą i grzybami. Nie brakuje potraw z makiem. Lista dań może się różnić w zależności od domu. Każda potrawa ma swoje symboliczne znaczenie. Najważniejsze to spróbować wszystkich dań. Ma to zapewnić szczęście i dobrobyt w przyszłym roku.
Oto tradycyjne potrawy wigilijne i ich symbolika:
- Barszcz czerwony z uszkami: Symbolizuje urodę i długie życie. Buraki kojarzone są ze zdrowiem i pomyślnością.
- Zupa grzybowa: Zapewnia zdrowie i dobrobyt. Grzyby łączą się ze światem dusz.
- Ryba: Symbol Jezusa Chrystusa i odradzania się do życia. Oznacza pokorę i wiarę. Popularne są karp, śledź, szczupak, sandacz.
- Karp smażony: Najpopularniejsza ryba na stole wigilijnym. Jedzenie karpia w Wigilię to zwyczaj z PRL. Przechowywanie łuski karpia ma przynieść pomyślność finansową.
- Śledzie w oleju lub śmietanie: Symbolizują czas postu i wyrzeczeń.
- Kapusta wigilijna (bigos wigilijny): Symbolizuje trwałość sił witalnych i zdrowia. Oznacza też bogactwo.
- Kapusta z grochem: Kojarzona ze zdrowiem i ochroną przed chorobami. Symbolizuje dostatek i obfitość.
- Pierogi z kapustą i grzybami: Symbolizują siły witalne i dostatek. Oznaczają też jedność rodziny.
- Kutia: Słodka potrawa kuchni kresowej. Symbolizuje dostatek i długie życie. Oznacza spokój i jedność rodzinną. Składa się z kaszy, miodu, migdałów, rodzynek.
- Kluski z makiem: Wiara w magiczną moc maku. Symbolizują płodność i zjednoczenie rodziny.
- Makiełki/makówki śląskie: Zapewniają dobrobyt i pomyślność.
- Kompot z suszu: Ma dobry wpływ na trawienie. Symbolizuje zdrowie i miłość. Zawiera owoce symbolizujące powodzenie. Gruszki symbolizują długowieczność.
- Piernik: Utożsamiany z luksusem i pomyślnością. Symbolizuje ciepło rodzinne.
- Bakalie i orzechy: Kojarzą się z dobrobytem. Orzechy symbolizują płodność i dobrą wróżbę.
Na wigilijnym stole nie powinno zabraknąć owoców. Są one symbolem powodzenia. Bakalie kojarzą się z czymś wyjątkowym. Warto podjąć wysiłek, aby cieszyć się owocami pracy. Jeśli szukasz powodzenia, zaserwuj żurawinowy kisiel. Można go podać na koniec wieczerzy.
Skąd wzięło się 12 potraw wigilijnych?
Zwyczaj dwunastu potraw wigilijnych ma dwa główne źródła. Po pierwsze, symbolizuje dwunastu apostołów Jezusa. Siedzieli oni z nim podczas Ostatniej Wieczerzy. Po drugie, liczba dwanaście odnosi się do liczby miesięcy w roku. Ma to zapewnić szczęście i powodzenie przez cały nadchodzący rok. Każdy z domowników powinien spróbować każdej potrawy.
Symbolika potraw w historii
Dawniej liczba potraw zależała od statusu. Wieczerza wigilijna u ludu miała siedem potraw. Szlachecka wieczerza miała dziewięć dań. Wieczerza pańska serwowała jedenaście potraw. Tradycja dwunastu potraw upowszechniła się później. Była na pamiątkę dwunastu apostołów. Na początku Czerniecki zwraca uwagę na karpia. Należy wziąć „karpia dobrego”.
Wieczerza wigilijna u ludu składała się zwykle z potraw siedmiu, szlachecka z dziewięciu, a pańska z jedenastu.
Potrawy przygotowywano z lokalnych produktów. Używano składników z pola, lasu, sadu, stawu. Kuchnia była oparta na warzywach i rybach. Pierogi z kapustą i grzybami symbolizują dostatek. Kutia oznacza spokój i jedność. Barszcz czerwony symbolizuje miłość i odrodzenie. Makowiec symbolizuje obfitość. Pierniki oznaczają ciepło rodzinne.
Choinka i jej symbolika
Choinka bożonarodzeniowa ma długą tradycję. Przeszła wiele etapów ewolucji. Ojczyzną choinki jest Alzacja. Pojawiła się tam pod koniec XV wieku. W XV wieku choinki pojawiły się w Niemczech. Zwyczaj ustawiania choinki w Polsce rozpowszechnił się później. Stało się to w XIX wieku. Tradycja dekorowania roślinami sięga starożytności. W 1895 roku użyto elektrycznych światełek. Choinka symbolizuje nowe, odradzające się życie. Zielone gałązki oznaczają wieczną nadzieję.
Tradycje wigilijne na świecie
Tradycje bożonarodzeniowe różnią się globalnie. Nie wszędzie święta obchodzi się tak samo. W Polsce Wigilia jest bardzo ważna. W innych krajach głównym dniem jest Boże Narodzenie. W Wielkiej Brytanii czy USA czyta się „Opowieść Wigilijną”. Czyta się też Pismo Święte. W Boliwii na mszę wigilijną przynosi się koguta. We Francji dzieci stawiają buty przy kominku. Wierzą, że Mikołaj napełni je zabawkami.
Przykłady tradycji z różnych krajów:
- Niemcy: Prezenty rozdawane 24 grudnia wieczorem lub 25 rano. Tradycyjne dania to gęś i pierniki.
- Włochy: La Befana odwiedza dzieci 6 stycznia. Przynosi słodycze lub węgiel.
- Hiszpania: Cabalgata de Reyes 5 stycznia. Parady w miastach. Prezenty od Króli tego wieczora.
- Szwecja: Święto św. Łucji 13 grudnia. Dziewczynki w białych sukienkach ze świecami. Oglądają kreskówkę Kaczora Donalda w Wigilię od 1960 roku.
- Filipiny: Simbang Gabi od 16 grudnia do Wigilii. Seria dziewięciu mszy o świcie.
- Japonia: Zamawianie KFC na kolację wigilijną.
- Australia: Obchody na plaży z grillem i sportami wodnymi. Kolędowanie na świeżym powietrzu.
- Rosja: Boże Narodzenie obchodzone 7 stycznia. Dzielenie się prosforą. Prezenty przynosi Dziadek Mróz.
- Brazylia: Papai Noel przynosi prezenty. Tworzy się presepios (szopki).
- Islandia: Jólasveinar odwiedzają dzieci. Robią to przez 13 dni przed Bożym Narodzeniem.
- Norwegia: Chowanie mioteł w dniu Wigilii.
- Finlandia: Oczyszczanie w saunie.
Poznawanie tych zwyczajów poszerza horyzonty. Uczy o różnorodności kultur. Polska Wigilia ma wiele unikalnych elementów.
Wigilijne przesądy i wierzenia
Z dniem wigilijnym związanych jest wiele przesądów. Wieczór wigilijny decyduje o przyszłym roku. „Jaka Wigilia, taki cały rok”. „Jakiś we Wiliją, takiś cały rok”. To popularne powiedzenia. Zaleca się wstać wcześnie rano w Wigilię. Unikaj leżenia w ciągu dnia. Ma to zapobiec chorobom. Wszystkie porządki domowe zakończ do 23 grudnia. Unikaj spóźnień i kłótni w Wigilię. Niektórzy chowają łuski karpia do portfela. Wierzą, że przyniesie to szczęście w finansach. Jemioła w domu ma zapewnić powodzenie finansowe. Kto nie ma jemioły, ten przez cały rok goły. Tak mówi jeden z cytatów.
Podsumowanie
Wigilia Bożego Narodzenia to wyjątkowe święto. Łączy w sobie tradycje chrześcijańskie i dawne wierzenia. Polskie zwyczaje wigilijne są unikalne. Obejmują pierwszą gwiazdkę i 12 potraw. Ważne jest dzielenie się opłatkiem. Pamiętamy o pustym miejscu przy stole. Sianko pod obrusem i choinka to kolejne elementy. Warto pielęgnować te tradycje. Przekazujemy je młodszym pokoleniom. Warto w duchu przełamać się opłatkiem. Myślimy o tych, którzy są daleko. Nie mogą uczestniczyć w Wigilii. Tradycje wigilijne służą budowaniu wspólnoty. Wzmacniają więzi rodzinne. Pomagają pamiętać o historii i symbolice świąt.
Zobacz także: